Het woord “spannend” bestaat zowel in het Nederlands als in het Duits.

Het is echt boeiend om te ontdekken hoe vergelijkbaar en hoe verschillend deze woorden in beide talen zijn en hoezeer de semantiek, d.w.z. de betekenis van het woord, duidelijk afhangt van de culturele interpretatie van een en hetzelfde fenomeen.

“Spannend” gaat in beide talen terug op dezelfde basisbetekenis: iets is strak getrokken, d.w.z. niet los, maar zo uitgerekt of uit elkaar getrokken dat het glad, strak, stevig is. Dit heeft te maken met druk: het materiaal wordt onder zoveel druk gezet dat het voorwerp dat ervan gemaakt is net niet scheurt, barst of versplintert.

Het woordenboek van Duden definieert fysieke spanning als „Kraft im Innern eines elastischen Körpers, die gegen seine durch Einwirkung äußerer Kräfte entstandene Form wirkt.“

Deze fysieke term wordt in beide talen vaak ook metaforisch gebruikt om gemoedstoestanden te beschrijven: “Dat vind ik spannend” of “das finde ich spannend”.

Je zou denken dat beide uitdrukkingen ook in metaforische toepassing ongeveer hetzelfde betekenen. Maar verre van dat. In het Nederlands wordt de uitdrukking “dat vind ik spannend” gebruikt om aan te geven dat je nerveus en gespannen bent of zelfs bezorgd en licht gestrest. Dit is geenszins bedoeld als prettig of positief.

Als je daarentegen in het Duits zegt “das finde ich spannend!”, druk je iets heel positiefs uit: je geeft aan dat je iets boeiend, interessant, stimulerend of inspirerend vindt.

We kunnen alleen maar speculeren waarom dit zo is en hoe het komt: zouden Nederlanders de neiging hebben om de toestand van innerlijke, mentale spanning als onaangenaam te ervaren, terwijl het in Duitstalige landen eerder positief en wenselijk is? Een leuk onderwerp voor in de kroeg.

Maar we moeten niet voorbijgaan aan de misverstanden die vaak worden veroorzaakt door dit ernstige verschil in betekenis. Misverstanden, die vaak onopgemerkt blijven en daarom verstrekkende gevolgen kunnen hebben. Zo kan het gebeuren dat een Duits bedrijf een order misloopt omdat de Duitse zakenpartner in uitbundig enthousiasme heeft gezegd: “Das finde ich spannend!” en de Nederlandse klant begrijpt: “Dat vinden zij spannend, dat durven zij niet aan, dat is te groot voor hun!”. Jammer voor beide partijen – „aber ziemlich spannend, oder?“

Let ook op met deze zinnen!

D: „ich bin gespannt“ = NL: „ik ben benieuwd, nieuwsgierig”

NL: „ik ben gespannen“ = D: „ich bin angespannt, verkrampft“

NL: „dat vind ik spannend“ = D: „das macht mich nervös, das stresst mich”

D: „das finde ich spannend“ = NL: „dat vind ik boeiend, interessant, inspirerend“

In NRC van 11 juni 2021 verscheen onder het kopje “Intelligent falen: zo doe je dat“ een kort stukje van Ben Tiggelaar over een webinar met Harvard prof Amy Edmondson, waarin zij in een praktische taxonomie drie soorten falen presenteerde. Dat heeft mij geïnspireerd om weer eens na te denken over de functie van fouten maken bij het leren van een vreemde taal en mijn overtuiging, waar ik al lang mee rondloop op papier te zetten. 

Fouten maken is niet alleen normaal en vergeeflijk bij het leren van een vreemde taal. Fouten zijn noodzakelijk en essentieel.

Fouten zijn het kapmes waarmee je je een weg baant door de jungle van een vreemde taal. Want hoe ontstaan “fouten” bij het taal leren? Ze ontstaan eenvoudigweg door de regels en regelmatigheden die je kent uit je moedertaal toe te passen op een nieuwe situatie, een andere taal, en ze daar uit te proberen. Dat is creatief, moedig en spannend. Fouten zijn experimenten. Het is in ieder geval iets dat moet worden gesteund en aangemoedigd, en zeker niet onderdrukt of bestraft. 

Hoe ga je als leerkracht ermee om? In het kort: Respectvol, liefdevol en creatief. 

Als je kind „woonwoelewaar“ of „bobbywarmer“ of „mamanaise“ zegt, wat doe je dan? Heel hard „fout“ roepen? Of genieten van de verrassend creative prestatie en het grappige en geestige resultaat ervan? Je ziet en waardeert de poging, de moed, om iets te zeggen. En je biedt hooguit een alternatief, dat in de doeltaal „correcter”, of laten we zeggen gebruikelijker en misschien succesvoller is.

Hoe ga je er als leerling, student mee om? Gooi je machete niet weg! Koester je dapperheid, om in de onbekende wildernis van een vreemde taal op eigen houtje je weg te vinden. Wees je ervan bewust, dat je niets doms doet, als je een fout maakt. Kijk en luister, hoe je taal-ranger het doet en doe hem na. 

En, laten we niet vergeten, dat taal een levendig iets is, die iedere seconde verandert en meebeweegt met het leven. Wat vandaag een fout is, is morgen normaal en overmorgen de regel.

Het is zo vanzelfsprekend, dat we het vaak vergeten: Taal is niet alleen inhoud en betekenis. Taal is ook klank, ritme, melodie. 

Wat we willen zeggen bedenken we met onze hersenen. Maar dat we het daadwerkelijk zeggen, dus dat we het naar buiten brengen, dat iemand anders het kan horen en begrijpen, daarvoor hebben we ons lichaam nodig. Dat doen we met onze stembanden, mond, kaak, tong, lippen, tanden, gehemelte, de lucht uit onze longen, het middenrif en noem maar op. Ons hele lichaam is betrokken bij het spreken, het zet al onze briljante en intelligente ideeën om in verstaanbare klank. Daar staan we bijna nooit bij stil, want het gaat als vanzelf, makkelijk, onbewust, automatisch. 

Als je een vreemde taal leert is het echter wel nodig om daarbij stil te staan. Want elke taal heeft haar eigen typische klank, haar eigen bepaalde melodie en kenmerkende ritme. 

En dat moet je leren kennen en oefenen. 

Je moet als het ware je lichaam – als een instrument – afstemmen op de vreemde taal.

Spreken gaat zeker in het begin allesbehalve automatisch of makkelijk in een vreemde taal. Het voelt vreemd. Soms zelfs genant. Zeker niet natuurlijk of vanzelfsprekend. We zijn niet op ons gemak. Hoe moeten we die rare woorden uitspreken, waar zitten de klemtonen, hoe verdelen we de accenten? Al deze vragen culmineren in een gevoel van onzekerheid en angst om te spreken. Omdat we nog geen lichamelijke routine hebben.

Als je zelfvertrouwen wilt ontwikkelen in een vreemde taal dan is het dus belangrijk om ook en vooral aan dit fysieke aspect te werken en niet alleen aan woordenschat en grammaticakennis. 

En hoe dan? Natuurlijk is het in eerste instantie belangrijk, om aan de uitspraak, de articulatie van losse woordjes en letters (of beter: klanken) te werken. Je moet dus weten, dat bijvoorbeeld in het Duits een „u“ of „a“ of „o“ met puntjes erop anders klinkt dan zonder. En dat de letter „z“ klinkt als een „ts“ en dat de „-ik“ of de „-in“ aan het einde van een woord bijna nooit de klemtoon draagt.

Maar eigenlijk is het nog belangrijker, dat je de melodie, de intonatie, het ritme van hele zinnen, zinsneden of uitdrukkingen onder de knie krijgt. Of nog beter de „sound“ van een taal.

Als je de ritmisch-melodische bouwstenen beheerst, dan kan de klank je dragen door de taal: dan gaat spreken automatisch, als vanzelf. Dan zoef je op de fysieke routine van je klankbeheersing door de taal als een surfer op de golfen van de zee. En gek genoeg maak je dan ook minder fouten. 

Dat alles is makkelijk aan te leren: door mee te spreken met ondertitelde films en series, door mee te zingen met Duitse liedjes en na te spreken, wat Duitse collega’s, vrienden, kennissen zeggen. Gewoon een keer niet nadenken over grammatica maar imiteren en overdrijven wat je hoort.

Wat is eigenlijk taalgevoel?

Volgens wikipedia is taalgevoel de „intuïtieve, niet-reflectieve en onbewuste herkenning van wat als correct of passend wordt ervaren…“ https://de.wikipedia.org/wiki/Sprachgefühl

Heerlijk dat taalgevoel: Je hoeft niet na te denken en weet toch wat correct is en wat fout.
Het klinkt echter alsof het aangeboren is; je hebt het of je hebt het niet. Een bijzonder talent, een cadeau van moeder natuur.
Of kun je het misschien toch leren? Of tenminste ondersteunen?
In ieder geval zou het heel erg praktisch en leuk zijn om over heel veel taalgevoel te beschikken, want taalgevoel is vooral één ding: het is razend snel. Je intuïtie is duizend keer sneller dan het slimste superbrein en helpt daarom enorm bij het leren en het spreken van een vreemde taal.
En over niets wordt door leerlingen Duits meer geklaagd dan over het tempo, en dat het zo lang duurt, en dat het zo omslachtig is voordat je de juiste oplossing gevonden hebt …  Niemand zegt, dat het onmogelijk is de Duitse grammatica te snappen. De meeste leerlingen zijn zelfs verbaasd over hoe logisch alles is opgebouwd. Alleen, en daar hebben ze gelijk in, het duurt eventjes voordat je in je hoofd het riedeltje vragen hebt afgespoeld dat je bijvoorbeeld bij de juiste naamval brengt:

• • welk geslacht heeft het zelfstandig naamwoord?
  • is het enkelvoud of meervoud?
  • is er een voorzetsel, dat de naamval bepaalt?
  • welke naamval bepaalt het voorzetsel?
  • is het misschien een keuzevoorzetsel?
  • als het een keuzevoorzetsel is, welke naamval vraagt het dan?
  • als niet een voorzetsel de naamval bepaalt, is er dan misschien een werkwoord met een vaste naamval?
  • of een koppelwerkwoord?
  • als dat niet het geval is welke naamval is het dan?
  • welke vraag kun je dan stellen? Wie? Aan wie? Wat? Of van wie?
  • …

Met een Duitse klant aan de telefoon of midden in een belangrijke onderhandeling met een Duitse leverancier duurt dit echt veel te lang. Het is dus de moeite waard om verder na te denken over wat taalgevoel eigenlijk is en of je het niet toch kunt leren of tenminste bevorderen of ondersteunen. Professor Hermann Funk van de Schiller-Universität Jena brengt ons met zijn definitie van taalgevoel dichter bij een positief antwoord op deze vraag.
Hij vraagt namelijk niet, wat taalgevoel is, maar hoe taalgevoel ontstaat en door deze fijne draai komt de haalbaarheid plotseling binnen handbereik.
Het antwoord is onvoorstelbaar simpel:
Taalgevoel ontstaat als je iets vaak genoeg hoort of ziet of doet. Taalgevoel is niets anders dan het gevoel: Dit heb ik al eerder gehoord, gezien, gelezen of zelf gezegd. Dit komt mij bekend voor.
Taalgevoel is dus herkenning, herinnering, routine. Door talloze herhalingen ontstaan eerst dunne sporen, dan tracks en trails, paden, wegen en uiteindelijk snelwegen in onze hersenen. En op deze „snelwegen“ ontstaat het heerlijke taalgevoel dat je haast moeiteloos door een vreemde taal laat zoeven.

Als dat geen goed nieuws is!

„Wege entstehen dadurch, dass man sie geht“ (Antonio Machado)

Want paden, wegen, snelwegen kun je maken, die kun je aanleggen! Die kun je onderhouden, verbreden, met elkaar verbinden en zelfs weer verwijderen mochten ze nergens toe leiden. Je kunt een heel wegennet plannen en realiseren!

En waar is het addertje? Nergens!

Je moet het alleen doen. Je moet de paadjes en wegen en snelwegen in een vreemde taal zelf aanleggen. Je kunt dat niet aan een aannemer overlaten. Je moet zelf vele malen over de steppe lopen, door de bosjes fietsen, de schop ter hand nemen, met de bulldozer keer op keer over dezelfde plek rijden voordat er een pad ontstaat. En je moet de paden en wegen blijven gebruiken, want anders verwaaien ze weer.

En wat betekent dat in de praktijk op het gebied van taalverwerving nou precies?

Wederom heel simpel gezegd: Niet denken maar doen!
Doe minder grammatica invuloefeningen, denk niet te veel na over waarom het hier de derde en niet de vierde naamval moet zijn. Denk niet dat kennis van de regels essentieel, laat staan voldoende is bij het leren van een vreemde taal. Doe meer makkelijke, eenvoudige, simpele of als je wilt stompzinnige dingen als lezen, (over)schrijven, luisteren en naspreken. Kijk naar films en lees hardop de ondertitels mee. Luister naar liedjes en zing mee. Schrijf belangrijke zinnen en uitdrukkingen op, neem deze over van internet, uit boeken, van collega’s, van je trainer. Laat een native speaker een audio-opname maken. Herhaal deze zinnen zo vaak mogelijk en gebruik ze zo snel en zo veel mogelijk in de praktijk. En ook belangrijk: Probeer je beledigde intellect, je werkeloze hoofd te overtuigen, dat het even pauze heeft. Dat het vanuit de zijlijn mee mag kijken hoe het uitzinnig mooie wegennet, de Zesbaans-Highway-Duits gaandeweg ; ) ontstaat.

Kijk ook naar dit filmpje over “Sprachgefühl” uit het mini hoorcollege van Prof. Hermann Funk

Ontleden betekent dat je iets uit elkaar haalt om te kijken hoe het in elkaar zit. Als je een bloem ontleedt, dan zie je hoeveel kroonbladeren en keelbladeren de bloem heeft, hoe de helmknoppen en helmdraden aan elkaar hangen en alles wederom verbonden is met de stamper.

Ontleden noem je ook, wat de anatomist in de ontleed- of snijkamer doet, om te zien hoe de organen, vaten, spieren, botten van het menselijk lichaam in elkaar zitten. En ook de techniek waarmee een slager dieren zorgvuldig in stukken deelt heet ontleden.
En ook de taalwetenschapper ontleedt de taal door zinnen in stukjes te verdelen om de grammaticale regels te ontdekken.
In ieder geval sta je na het ontleden met een berg losse stukjes, elementen, onderdelen.
En je hebt door het ontleden de kennis verworven hoe alles ooit in elkaar heeft gezeten.

(Dat is wetenschap: kapot maken in ruil voor inzicht.)

Dat is mooi. De vraag is echter, of je de puzzel vervolgens ook zonder meer weer in elkaar kunt zetten? Kun je als je kunt ontleden automatisch ook samenvoegen? Is synthese niets anders dan een omgekeerde analyse? Ik heb er zo mijn twijfels.

Het lijkt mij in ieder geval handig en nodig, om op het gebied van taalverwerving vooral ook het samenvoegen te oefenen. Want dat is wat je uiteindelijk wilt bereiken: zinnen maken, vloeiend spreken, leuke en correcte teksten schrijven.

Oefening

Deze oefening is geschikt om woorden tot zinnen samen te voegen en daarbij de inzichten van het ontleden toe te passen. Het werkt als volgt:

1. Kies een woord uit kolom 1.
2. Kies een woord uit kolom 2.
3. Kies twee woorden uit kolom 3.
4. Vervoeg het werkwoord uit kolom 2 zo dat het bij het onderwerp uit kolom 1 past.
5. Vervoeg de woorden uit kolom 3 door te vragen

1. 1. Aan/voor wie? ➜ 3de naamval
   2. Wat? ➜ 4de naamval 

6. Maak zoveel mogelijke zinnen.
7. Voeg woorden, die je vaak moet gebruiken toe aan de tabel en oefen deze op dezelfde manier.

Voorbeeld